Gdy pochłania szaleństwo kupowania

Jak to się dzieje, że jeden człowiek staje się zakupoholikiem, a drugi nie? Co odgrywa decydującą rolę – czynniki biologiczne, środowiskowe czy indywidualne cechy osobowości?

Jak się okazuje, na skłonność do nadmiernego kupowania wpływa wiele różnych czynników – od zmian cywilizacyjnych, poprzez presję grupy, intensywność reklam aż po…podatność na nudę.

Prof. dr hab. Nina Ogińska- Bulik   podzieliła czynniki sprzyjające rozwojowi uzależnienia od zakupów na trzy grupy:

• czynniki neurobiologiczne
• czynniki środowiskowe
• czynniki podmiotowe

Wśród czynników neurobiologicznych wymienia się przede wszystkim niedobór serotoniny. Różnorodne i złożone są natomiast czynniki środowiskowe.  Żyjemy w czasie szybko postępujących zmian cywilizacyjnych, społecznych i kulturowych. Wobec braku „pewników” i obowiązującego od wieków, jednego dla wszystkich systemu wartości nie jest łatwo się odnaleźć w życiu, a tym bardziej trudno  zachować zdrowy sposób funkcjonowania. Istotny jest też stosunek do zdobywania i wydawania pieniędzy. Na występowanie zakupomanii może wpłynąć zarówno osiąganie wysokich zarobków, jak i ubóstwo. Nie bez znaczenia pozostaje obserwowany w dzieciństwie model zachowań konsumpcyjnych – przesadne oszczędzanie bądź drugi biegun, czyli nieuzasadniona rozrzutność. Niebagatelną rolę odgrywa powszechna dostępność dóbr, kreowanie i utrwalanie materialistycznych wartości przez media. Mieć oznacza być, a kto dużo kupuje, ten zasługuje na podziw i szacunek otoczenia. Presja grupy („bo wszyscy już to mają” ) okazuje się trudna do zniesienia, reklamy stają się coraz bardziej agresywne, a promocje i wyprzedaże kuszą z każdej strony. Jeśli w dzieciństwie potrzeby psychiczne danej osoby nie były zaspokajane (w szczególności potrzeby akceptacji i miłości) wzrasta ryzyko rekompensowania ich sobie za pomocą dokonywania kompulsywnych zakupów. W trzeciej grupie czynników sprzyjających rozwojowi uzależnienia od zakupów, tj. czynników podmiotowych wymienia się płeć (znacznie bardziej narażone są kobiety , stanowią od 80% do 100%) wiek (im młodsze osoby, tym bardziej narażone na utratę kontroli nad kupowaniem, z wiekiem skłonność do nadmiernych zakupów spada). Tendencja do kompulsywnego kupowania ujawnia się zazwyczaj ok. 18 roku życia, po ukończeniu 35. się zmniejsza. Ryzyko popadnięcia w uzależnienie potęguje stres, poczucie braku satysfakcji życiowej, trudne emocje, które się w takiej sytuacji pojawiają. Zakupy kompensują wówczas braki w sferze emocjonalnej i społecznej. Stają się rozrywką, pocieszeniem, pomagają rozładować napięcie i poprawić samopoczucie. Dodatkowo u zakupoholików często występuje tendencja do impulsywnych zachowań i i popadania w  inne uzależnienia.

Portret zakupoholika
Jakie cechy można zaobserwować u osoby cierpiącej na zakupomanię? Badacze wymieniają: skłonność do fantazjowania i popadania w stany depresyjne, wysoki poziom lęku, zależność od innych ludzi, ciągłe poszukiwanie u nich akceptacji. Smutnego obrazu dopełnia niskie poczucie własnej wartości, kompulsywność i  mała odporność na stres. Trudne sytuacje życiowe są rozładowywane za pomocą ucieczkowych strategii, kontrolowanie impulsów stanowi duży kłopot. Wśród zakupoholików obserwuje się także występowanie  perfekcjonizmu i tendencji materialistycznych.

Ponadto robieniu kompulsywnych zakupów sprzyja: negatywna emocjonalność (tendencja do doświadczania negatywnych stanów emocjonalnych, przeżywania poczucia winy oraz nadwrażliwość na krytykę), neurotyczność, przesadna ugodowość, niesumienność. Za najistotniejszy czynnik indywidualny związany z kompulsywnym kupowaniem uznaje się niską samoocenę.

Według badań własnych wykonanych na grupie 556 osób ryzyko zakupoholizmu dotyczy 11,3-30,4% badanych. Najistotniejszymi czynnikami okazuje się płeć i korzystanie z kart kredytowych. Wynika z tego, że najbardziej zagrożone są kobiety korzystające z tej formy płatności, sprzyjającej kompulsywnym zakupom. Kluczowe są również takie czynniki jak przymus, brak kontroli, redukcja napięcia i negatywnych emocji.

Pomiar dokonany za pomocą SZZ (Skali Zachowań Zakupowych) wykazał, że nie bez znaczenia są nasze przeświadczenia na temat kupowania (np. Robienie zakupów to świetna zabawa; Pochłania mnie szaleństwo kupowania).

Co robić, żeby powstrzymać się do kompulsywnych zakupów?  

• zaplanuj zakupy z kartką w ręku
• idź do sklepu z odliczoną sumą pieniędzy
• zrezygnuj z noszenia przy sobie kart kredytowych
• na zakupy wybieraj się w towarzystwie
• omijaj promocje, wyprzedaże
• nie oglądaj reklam
• czas wolny spędzaj poza centrami handlowymi.

Opracowanie na podstawie:

• Nina Ogińska-Bulik, Zakupoholizm – czym jest i skąd się bierze, w: Wykłady i prezentacje, I Międzynarodowa Konferencja „Patologiczny Hazard i inne Uzależnienia Behawioralne”, Warszawa, 26-27 listopada 2013.