Zjawisko uzależnienia multimedialnego

W dzisiejszych czasach Internet jest nieodzowną częścią naszego życia, bez której ciężko wyobrazić sobie swobodne funkcjonowanie, gdyż towarzyszy nam na każdej jego płaszczyźnie, w domu, pracy, szkole.

Jest ogólnodostępnym dobrem, które dostarcza nam informacji, rozrywki, umożliwia komunikację międzyludzką bez względu na miejsce i czas. Wywiera ogromny wpływ na naszą osobowość, oddziałuje na charakter, kształtuje poglądy i opinie. Oprócz poszerzania naszej wiedzy dostarcza rozrywki, umila wolne chwile, jednak stanowi także ogromne zagrożenie, z racji tego, iż brak kontroli nad czasem spędzanym przed tym medium może spowodować zatracenie w cyberprzestrzeni, co staje się przyczyną groźnego uzależnienia od Internetu.[1]

Literatura, tak zwane „ stare” uzależnienia dzieli na dwa typy, mianowicie fizyczne oraz psychiczne. Uzależnienie fizyczne według definicji B. T Woronowicza jest to „ silna potrzeba zażywania substancji psychoaktywnej wynikająca z biologicznej adaptacji organizmu wobec substancji psychoaktywnej, bez której organizm nie jest w stanie prawidłowo funkcjonować”[2] ,natomiast uzależnieniem psychicznym nazywany „Stan wywołany potrzebami psychicznymi jednostki i działaniem środka. Jeżeli ktoś za pomocą środka psychoaktywnego pozbył się towarzyszącego lęku, poczucia bezwartościowości, odrzucenia, to będzie dążyć do powtarzania tego doświadczenia. Powtarza jest ze względu na otrzymaną gratyfikację, „ pozytywne” efekty psychiczne, nie zaś w celu uniknięcia negatywnych(…)”[3]

Do nowych uzależnień zaliczamy infoholizm, pojęcie, które można używać wymiennie z terminami: siecioholizm, nadmierne używanie Internetu, uzależnienie od komputera oraz patologiczne używanie Internetu. Prekursorem, który zajął się zdefiniowaniem tego problemu był Ivan Goldberg, amerykański psychiatra, za nim zaś Bohdan Woronowicz w oparciu o kryteria z DSM IV wymienił następujące symptomy charakteryzujące osobę nadużywającą Internetu, a mianowicie:

Zwiększenie liczby godzin spędzanych przed komputerem w celu uzyskania satysfakcji
Pojawienie się uczucia niepokoju, natrętnych myśli, urojeń związanych z Internetem
Poczucie przymusu skorzystania z Internetu
Korzystanie z Internetu mimo świadomości następujących problemów ze zdrowiem fizycznym oraz psychicznym
Przekładanie czasu poświęconego przed komputerem ponad pracę, rodzinę, przyjaciół, aktywność społeczną
Zaniedbywanie codziennych obowiązków
Nieudolne podejmowania starań w zmniejszeniu liczby godzin spędzonych przy Internecie.[4]

Problem nadużywania Internetu Katarzyna Kaliszewska ukazuje jako „dysfunkcjonalny wzorzec elementów poznawczych i zachowań związanych z używaniem Internetu, którego rezultatem jest utrata kontroli nad zachowaniem ( czasem i sposobem korzystania z Internetu) oraz znaczące pogorszenie w społecznym, zawodowym lub innym istotnym obszarze funkcjonowania podmiotu” [5]

Warto zwrócić także uwagę na definicję według C. Guerreschi, który odpowiada się za tym, iż osoba, u której następuje uzależnienie od Internetu „(…) pozostaje połączona z Siecią przez długie godziny, tracąc zupełnie poczucie czasu. Głównym jej problemem jest niemożność kontrolowania potrzeby łączenia się z Siecią, która staje się centrum niepokojów i frustracji uzależnionego podmiotu”[6]

Badania dotyczące problematyki uzależnień multimedialnych zostały zainicjowane w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej ponad dwadzieścia lat temu i skupiały się w szczególności na obszarze zagadnień związanych ze specyfiką powtarzalności zachowań związanych z tego typu uzależnieniem. Wyróżnia się trzy współcześnie znane koncepcje, a mianowicie biologiczne, społeczno – środowiskowe oraz psychologiczne.
Nurt biologiczny odpowiada się za tym, iż uzależnieniem nazywamy skupianie się właściwościach biochemicznych, ze szczególnym uwzględnieniem metabolizmu, procesie wewnątrzwydzielniczym oraz genetyce, która odgrywa główną rolę w procesie uzależnienia.
Nurt społeczno – środowiskowy, kładzie główny nacisk na oddziaływanie rodziny, środowiska rówieśniczego i zawodowego na powstawanie uzależnienia.
Nurt psychologiczny – odpowiada się za tym, iż główny wpływ na proces powstawania uzależnienia wypływa z czynników osobowościowych oraz motywacyjnych.

Według pionierki badań dotyczących infoholizmu Kimberley Young istnieją trzy fazy uzależnienia od Sieci

I FAZA – ZAANGAŻOWANIE – Internauta poznaje atuty, zasoby Internetu, odkrywa oferowane przez niego możliwości, fascynuje go prostota z jaką zdolny jest nawiązywać interakcje z innymi użytkownikami.
II FAZA – ZASTĘPOWANIE – Użytkownik odczuwa pragnienie utrzymywania relacji z osobami poznanymi w Sieci, co daje mu poczucie ulgi i swobody. Dotychczasowe zajęcia traca dla niego na atrakcyjności.
III FAZA – UCIECZKA – Nadużywanie Internetu w tej fazie staje się uzależnieniem, użytkownik nie jest w stanie poradzić sobie z problemami, z związku z czym ucieka ucieka od nich zanurzając się w wirtualnym świecie. Powrót do rzeczywistości powoduje stany depresyjne, odczucie samotności, wyrzuty sumienia, z którymi dana osoba nie jest w stanie sobie poradzić.[7]

Internetoholizm ściśle związany jest z uzależnieniem od komputera. Przytaczana przeze mnie powyżej badaczka wyróżnia pięć rodzajów tego typu uzależnienia

Uzależnienie od związków wirtualnych, które charakteryzuje się nawiązywaniem interakcji jedynie na forach, chatach, portalach społecznościowych, co sprzyja zaburzeniu kontaktów face to face, niechęć do nawiązywania relacji w rzeczywistości oraz trudności z odczytywaniem sygnałów niewerbalnych.
Erotomania internetowa związana jest z oglądaniem materiałów fotograficznych oraz wideo o tematyce pornograficznej oraz nawiązywaniem znajomości w celu rozmów dotyczących erotyki. Problem ten ściśle jest związany z dewiacjami seksualnymi jak pedofilia czy ekshibicjonizm
Uzależnienie od komputera w tym wypadku osoba zaburzona odczuwa silny przymus korzystania z komputera bez względu na czynności, których się przy nim podejmuje, istotne jest jedynie aby urządzenie było włączone a użytkownik znajdował się w pobliżu.
Uzależnienie od sieci – związane jest z nieodpartą potrzebą bycia zalogowanym (on- Line) oraz nieustannym kontrolowaniu pojawiających się w wirtualnej przestrzeni aktywności w zależności o zainteresowań i potrzeb użytkownika .
Przeciążenie informacyjne – wiąże się z przyswajaniem z sieci dużej ilości wiadomości jednocześnie.

Mechanizm determinujący uzależnienie od Internetu leży w procesach poznawczych i myślowych. Richard A. Davis wyznacza dwa typy zaburzeń: specyficzne patologiczne korzystanie z Internetu oraz generalnie patologiczne korzystanie z Internetu. Pierwszy wiąże się z przywiązaniem do konkretnej możliwości oferowanej przez Sieć i leży u podstaw innego uzależnienia np. uzależnienie od seksu – oglądanie filmików i zdjęć o tematyce pornograficznej, natomiast drugi typ związany jest ze spędzaniem w sieci znacznej części doby bez określonego celu i wiąże się z podejmowaniem wszelkich aktywności jakie otwiera przed nami Internet, a przede wszystkim pełni funkcje zastępczą dla świata rzeczywistego i zachodzących w nim relacji między ludźmi. Podobnie do tematu podchodzi badacz John Suler, który odpowiada się za uzależnieniem niespołecznym związanym ze zdobywaniem wiadomości oraz społecznym, spowodowanym nadużywaniem portali społecznościowych, komunikatorów, for dyskusyjnych i poczt elektronicznych.

Dr Woronowicz idąc śladem badań K. Young dzieli uzależnienie od cyberprzestrzeni na etapy:
Etap I – Oczarowanie możliwościami, które otwiera przed nami nowe medium oraz zasobami jakimi dysponuje a także wrażenie braku granic i kontroli.
Etap II – Uświadomienie sobie, że Sieć wpływa na nas rozluźniająco, łagodzi stres
Etap III – Używanie Internetu jako środka normującego emocje
Etap IV – Rezygnacja z kontaktów i relacji codziennych na rzecz wirtualnych przyjaźni
Etap V – Odczuwanie negatywnych emocji, napięcia, stresu w momencie braku połączenie z Siecią .[8]

Według T. Bearda i M. Wolfa istnieje pięć elementów determinujących uzależnienie od Sieci:

Odosobnienie od społeczeństwa
Szerokie zainteresowania związane z technologią komputerową
Zaspakajanie popędu seksualnego
Zaspakajanie potrzeb kontaktów międzyludzkich przez osoby introwertyczne
Używanie Internetu do codziennej komunikacji[9]

Oprócz przytoczonych powyżej elementów wpływających na nałogowe korzystanie z Sieci, jednak istnieją także grupy osób tzw. grupy ryzyka szczególnie narażone na uzależnienie od Internetu. Według B. Szmajdzińskiego najsilniej narażonymi jednostkami są :

Dzieci traktujące komputer jako substytut zabawy
Młodzi ludzie skłonni do depresji, huśtawek nastrojów, rozchwiani emocjonalnie, nie potrafiący znaleźć swojego miejsca na świecie oraz określenia własnego ja
Osoby z problemami natury psychicznej, zaburzone
Introwertycy, osoby samotne, wycofane, nieśmiałe, niedowartościowane, nie umiejące nawiązać relacji z otoczeniem
Osoby znudzone, nie potrafiące znaleźć sobie interesującego zajęcia, bez pasji
Uzależnieni
Osoby charakteryzujące się znacznie wyższą niż przeciętna inteligencją
Jednostki spragnione osiągnięcia wyższości nad innymi, przewagi, dążące do jak najlepszej autoprezentacji
Osoby żądne przygód, romansu, pragnące nawiązać nowe znajomości.[10]

Skutki infoholizmu dotykają sfery życia człowieka społecznej, psychicznej oraz fizycznej. Pierwsza wiąże się z lekceważeniem powinności związanych z życiem rodzinnym, brakiem potrzeby bliskości z domownikami, zaniedbywanie obowiązków wychowawczych, kłótnie między małżonkami prowadzące w rezultacie do rozpadu związku. Coraz mniejsza aktywność na płaszczyźnie zawodowej doprowadzająca do utraty pracy a co za tym idzie problemów finansowych. Wycofanie z życia społecznego, brak nawiązywania klasycznych kontaktów, rezygnacja z uczestnictwa w wydarzeniach kulturalnych, zaprzestanie rozwoju własnej osoby. Problemy psychiczne dosięgają wszystkich sfer związanych z emocjami, zaburzają potrzebę bliskości, powodują, że osoba uzależniona staje się oziębła i obojętna, nie ma potrzeby okazywania zainteresowania innym. Zamyka się w sobie, we własnym świecie, do którego nikt z poza nie ma wstępu. Charakterystyczna jest postawa egocentryczna, skupienie jedynie na własnym „ ja”. Zagrożenia związane z aspektem fizycznym funkcjonowania człowieka wiążą się przede wszystkim z ogólnym osłabieniem, zmianą dobowego rytmu, bezsenność, sile przemęczenie i wyczerpanie organizmu, brak spożywania pełnowartościowych i systematycznych posiłków, spadające zainteresowanie seksem oraz bóle głowy.

Osoby uzależnione cały swój czas poświęcają cyberprzestrzeni z czym wiąże się spadek zainteresowania podejmowaniem wszelkich działań i funkcjonowaniem w świecie rzeczywistym. Do charakterystycznych objawów można zaliczyć popadanie w ciągi tzn. kilkakrotne logowanie się na poczcie mailowej, notoryczne wchodzenie na konto na portalach społecznościowych, kontrolowanie aktywności innych osób na portalach, przeglądanie znanych już informacji oraz obsesyjne poszukiwanie nowych. Według niektórych lekarzy psychiatrów uzależnienie od Sieci może pogłębiać inne, obecne już uzależnienia takie jak zaburzenia osobowości, lęki, fobie, psychozy.[11]

<hr”>

Por. M. Starnawska Infoholizm,[w:] Nowe i stare uzależnienia chemiczne i niechemiczne. Materiał edukacyjny pod red. J. Korczak, wyd. Fundacja Pedagogium, Warszawa 2010, str. 195
B. T. Woronowicz, Uzależnienia. Geneza, terapia, powrót do zdrowia, wyd. PARPAMedia, Warszawa 2009, str. 552
Z. Juszczyński, Narkomania podręcznik dla nauczycieli, wychowawców i rodziców, Wydawnictwo lekarskie PZWL, Warszawa 2008, str. 60
B. T. Woronowicz, Uzależnienia. Geneza, terapia, powrót do zdrowia, wyd. PARPAMedia, Warszawa 2009, str. 480 -481
K. Kaliszewska, „Nadmierne używanie Internetu. Charakterystyka psychologiczna, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2007, str. 44
C. Guerreschi, Nowe uzależnienia, wyd. Salwator, Kraków 2006, str. 34
Zob. S. Olczak, Nałogowe używanie komputera i internetu, [w:] B. Bętkowska – Korpała( red.) Uzależnienia w praktyce klinicznej. Zagadnienia diagnostyczne, wyd. PARPAmedia, Warszawa 2009, str. 151 – 152
B. T. Woronowicz, Uzależnienia. Geneza, terapia, powrót do zdrowia, wyd. PARPAMedia, Warszawa 2009, str. 487 .
Por. T. Berard, M.Wolf, Modyication in the prposed diagnostic criteria for internet addiction, Cyber Psychology and Behavior 2001, nr 4, str.337 – 338
Por. http://poradypsychologa.pl/uzaleznienie-internet-IAD-osobowosc
Por. A. Jakubik, Zespół uzależnienia od Internetu (ZUI) http://www.psychologia.edu.pl/index.php?dz=czytelnia&op=opis&id=148, 06.05.2010