Rozpoznawanie uzależnienia od nowych mediów

Uzależnienia od nowych mediów wydają się „nowe”, ale podlegają takim samym mechanizmom jak inne nałogi. Warto znać najważniejsze symptomy, by rozpoznać je na czas i zwiększyć szansę na realizację „scenariusza pozytywnego” – czyli wyjścia z nałogu i rozpoczęcia nowego, satysfakcjonującego życia.

Typy uzależnień medialnych
Uzależnienie od nowoczesnych urządzeń mobilnych, podobnie jak inne uzależnienia behawioralne, dzielimy na uzależnienia pierwotne i uzależnienia wtórne. W przypadku uzależnienia pierwotnego uzależniające są cechy samego medium (gry sieciowej, smartfona, telefonu). To one przyciągają i nie pozwalają „oderwać się” od monitora. Dodatkowo uzależnienia pierwotne dzieli się na niespecyficzne, obejmujące wszystkie usługi i aplikacje danego medium oraz specyficzne, czyli związane z konkretnym produktem. Może nim być jedna usługa, aplikacja (np. czat, forum, portal społecznościowy, gra z użyciem Internetu).

Natomiast o uzależnieniu wtórnym mówi się wówczas, gdy nałogowe korzystanie z urządzenia mobilnego czy medium stanowi ucieczkę od problemów występujących w realnym życiu. Trudności mogą dotyczyć różnych obszarów: szkoły, pracy, życia rodzinnego, zdrowia. Nadmierne korzystanie z mediów przynosi chwilowe ukojenie, a z czasem samo staje się problemem.

Przy uzależnieniu pierwotnym diagnozuje się fazę uzależnienia i dąży do określenia zasobów, jakimi dysponuje jednostka, by mogła wyjść z uzależnienia.

Przy uzależnieniu wtórnym kluczowe jest odkrycie źródła uzależnienia. U nastolatków są nim zazwyczaj kłopoty w szkole i związany z nimi stres, trudności w relacjach z rówieśnikami, z rodziną, czasem zaburzenia psychiczne.

Etapy uzależnienia i mechanizmy rządzące zachowaniem
Ważne, by pamiętać, że uzależnienie nie pojawia się z dnia na dzień. Rozwija się stopniowo, w dłuższym czasie, dlatego tak trudno zauważyć, kiedy granica zostaje przekroczona. Często „ten moment” umyka zarówno uwadze samego użytkownika medium, jak i jego najbliższym.

W pierwszym etapie poznaje się nowe medium i sposób korzystania z niego. Osoba używająca urządzenia mobilnego/medium uczy się nowych zachowań by osiągnąć określony cel, np. zmniejszyć odczuwanie stresu. W efekcie pojawia się zaciekawienie, podekscytowanie i chęć kontynuowania czynności. Później następuje swoista „specjalizacja w nałogu”. Sposoby korzystania z medium są doskonalone i wykorzystywane w różnych sytuacjach. Nałogowe zachowania stają się elementem codziennego funkcjonowania danej osoby, stopniowo same w sobie stają się najważniejszym celem. Ten proces postępuje i nałogowe zachowania zaczynają dominować w życiu użytkownika medium. Nałóg jest staje się najważniejszą wartością, inne istotne wcześniej wartości i cele schodzą na dalszy plan. Satysfakcjonujące wcześniej aktywności, takie jak hobby, sport, życie towarzyskie zajmują coraz mniej miejsca na rzecz nałogowego korzystania z urządzeń mobilnych/mediów. Na tym etapie da się już zauważyć pogorszenie samopoczucia, spadek formy fizycznej i psychicznej. Zwiększa się też tolerancja na zachowania o charakterze nałogowym. Po etapie dominacji kompulsywnego zachowania pojawia się typowe „używanie problemowe”. Nierozwiązane wcześniej problemy narastają, a wskutek nałogowego wykonywania czynności pojawiają się kolejne. Lęki się nasilają, a uciekanie od problemów i zagłuszanie ich poprzez nałogowe zachowania powoduje wpadanie w pułapkę cyklu nałogowego. Na tym etapie przy próbie „odstawienia” medium, podobnie jak w przypadku prób zaprzestania używania alkoholu i innych substancji psychoaktywnych, występują już objawy abstynencyjne (niepokój, obsesyjne myślenie o medium/sieci, rozdrażnienie, kłopoty z koncentracją, agresja w stosunku do osób, które próbują ograniczyć nałogowo wykonywaną czynność). Używanie problemowe nieuchronnie prowadzi do kryzysu i próby zerwania z nałogiem. Skutków uzależnienia nie da się już ukryć, pojawia się nacisk ze strony najbliższych, otoczenia i chęć przerwania wyniszczającego cyklu nałogowego. Osoba nadmiernie korzystająca z sieci/urządzeń mobilnych odczuwa wyczerpanie, bezradność, samotność i lęk, ale i satysfakcję z powodu udanych prób powstrzymania się od destrukcyjnych działań.

Dwa scenariusze
Etap kryzysu jest kluczowy, jeszcze ważniejsze jest to, w jaki sposób uzależniona osoba będzie sobie próbowała z nim poradzić. Scenariusz negatywny to kontynuowanie destrukcyjnych zachowań nałogowych pomimo szkód fizycznych, psychicznych i społecznych. By osiągnąć pierwotny efekt przyjemności, trzeba „zwiększać dawkę” jak w przypadku narkotyku. Internet zajmuje coraz więcej czasu. Uzależniona osoba zrobi wszystko, by kontynuować grę czy inne czynności związane z używaniem mediów. Będzie oszukiwać najbliższych i otoczenie, kłamać w kwestii ilości czasu i środków przeznaczanych na czatowanie, telefonowanie, granie, oglądanie i ściąganie plików. Będzie też kraść, jeśli np. gra sieciowa czy inne rozrywki internetowe wymagają nakładów finansowych. Uczucie pustki i przygnębienia będzie łagodzić ponową ucieczką w świat internetu. Zaniedba obowiązki szkolne, zawodowe, domowe, przestanie dbać o swoje podstawowe potrzeby (jedzenie, sen, higiena osobista, wygląd). Konsekwencją są zaburzenia zbliżone do zmiany stanu świadomości, utrata poczucia tożsamości, tworzenie całkowicie fikcyjnej osobowości w sieci.

Oczywiście, to wszystko czarny scenariusz, który nie musi się zdarzyć, jeśli uzależniona osoba podejmie terapię i zacznie walczyć o siebie. W scenariuszu pozytywnym udaje się osiągnąć abstynencję. Powstrzymanie się od nałogowego korzystania z urządzeń mobilnych/sieci pozwala odetchnąć od problemów i przynajmniej częściowo je rozwiązać. Odczuwanie pierwszych korzyści z abstynencji (lepsze samopoczucie, poprawa relacji z otoczeniem) zachęcają do dalszej pracy nad sobą. Nałogowe zachowania tracą na atrakcyjności. Abstynencja się utrwala. Osoba podlegająca terapii koncentruje się na dalszym ograniczaniu destrukcyjnie wpływających na jej życie czynności. Poznaje nowe wzorce funkcjonowania, radzenia sobie z emocjami, spędzania wolnego czasu. Pojawia się potrzeba określenia nowych wartości i celów życiowych. W kolejnym etapie osoba wychodząca z uzależnienia skupia się na pracy w obszarze rozwoju osobistego. Zmienia nawyki, poznaje konstruktywne sposoby rozwiązywania problemów, coraz lepiej funkcjonuje w codziennej rzeczywistości. Lęk i niepokój ustępują, by dać miejsce poczuciu satysfakcji z życia i własnej sprawczości. Pojawia się potrzeba utrzymania abstynencji i dalszego rozwoju osobistego.

Szansę na realizację pozytywnego scenariusza zwiększa wczesne rozpoznanie symptomów uzależnienia, podjęcie terapii, wsparcie otoczenia a przede wszystkim determinacja w wychodzeniu z nałogu.

Opracowanie na podstawie: Agnieszka Ogonowska, Nowe media. Nowe uzależnienia, w: Świat Problemów 3 (254), marzec 2014.
Paulina Ilska