Uzależnienie od seksu – diagnoza i symptomy

Informacje wstępne
W związku ze zmianami obyczajowości seksualnej, które nastąpiły w XX wieku, „nadmierna” seksualność w mniejszym stopniu ujmowana jest jako przejaw rozwiązłości seksualnej, a raczej widziana jest w obszarze psychopatologii jako kompulsja czy też uzależnienie.

Patrick Carnes definiuje seksoholizm jako „patologiczny związek ze zmieniającym nastrój doświadczeniem lub rzeczą, który powoduje szkodę dla jednostki lub innych osób” (za: Lew-Starowicz, 2013). Cantelni uważa, że osoba uzależniona od seksu posiada „chory stosunek do seksu, który dla jednostki jest środkiem do pozbycia się stresu, ucieczki od nieprzyjemnych uczuć i bliskich relacji, z jakimi sobie nie radzi” (Cantelni, 2004). Eli Coleman dzieli kompulsywne zachowania seksualne na parafilne i nieparafialne (za: Lew-Starowicz, 2013):

Parafilne – są to niekonwencjonalne zachowania seksualne, angażujące nieludzkie obiekty, dzieci lub inne osoby nie wyrażające na to zgody czy też wiążące się z cierpieniem lub upokorzeniem samego siebie lub partnera; mają one charakter obsesyjny i kompulsywny, kolidują z tworzeniem związków uczuciowych i intymności,
Nieparafilne – kompulsywne zachowania seksualne obejmujące konwencjonalne zachowania, które stają się powtarzane i doprowadzane doskrajności, stresujące oraz mające wpływ na funkcjonowanie jednostki (np. kompulsyjna fiksacja na nieosiągalnym partnerze, kompulsyjna masturbacja itp.).

Seksoholicy często pochodzą z rodzin dysfunkcyjnych, w których rodzice byli uzależnieni od środków chemicznych albo od seksu, stosowali przemoc psychiczną bądź byli emocjonalnie niedostępni. Osoby uzależnione od seksu w znacznej większości (82% z prawie 900 uzależnionych w badaniach Carnesa, 1991) były wykorzystywane seksualnie w dzieciństwie. Wśród mężczyzn 3% było zmuszanych do seksu przez ojców i 11% przez matki – u 41% sprawcami byli sąsiedzi, współpracownicy rodziców lub obcy, a 8% podlegało molestowaniu przez innych dorosłych. W niektórych rodzinach nie było jawnego kazirodztwa, ale panowała seksualna atmosfera (dostępne były publikacje o charakterze seksualnym, częste komentarze, brak prywatności w łazience czy sypialni itd.). Ponad połowa badanych seksoholików pochodziła z rodzin o sztywnych regułach, chłodnych emocjonalnie. W takich rodzinach rozmowy o seksie mogły być uważane za tabu albo za wstrętne.

Diagnoza
W klasyfikacji ICD-10 nie wyróżnia się kategorii uzależnienie od seksu. W związku z tym postawienie takiego rozpoznania nastręcza wielu trudności. Może ono być rozpoznane jako przejaw Nadmiernego popędu seksualnego (F52.7). Według opinii niektórych specjalistów powinno być ono zaliczane do kategorii Zaburzenia nawyków i popędów (F63) lub do Innych zaburzeń preferencji seksualnych (F65.8). Wielu specjalistów postuluje wprowadzenie odrębnej kategorii diagnostycznej do ICD-10 (za: Lew-Starowicz, 2013).
Praktyczne znaczenie w diagnozie uzależnienia od seksu ma odwołanie się do dwóch kluczowych cech zachowania uzależniającego określonych przez Goodmana (1997, za: Lew-Starowicz, 2013):

nawracająca niemożność kontrolowania zachowań seksualnych,
kontynuacja zachowania mimo jego szkodliwych konsekwencji.

Coleman podaje następujące kryteria definiowania kompulsywnego, nieparafilnego zachowania seksualnego: obejmuje powtarzające się i nieparafialne fantazje podniecające seksualnie, seksualne popędy oraz zachowania powodujące klinicznie znaczący stres w społecznych, zawodowych lub innych ważnych obszarach funkcjonowania nie wynika po prostu z innych uwarunkowań medycznych, zażywania substancji psychoaktywnych lub zaburzeń rozwojowych (za: Lew-Starowicz, 2013).

Lew-Starowicz uważa natomiast, że w diagnostyce różnicowej uzależnienia od seksu należy brać pod uwagę:

choroby (np. encefalopatie, Alzheimera, padaczkę, kiłę, guzy mózgu, hyperandrogenizm u kobiet, stany maniakalne, uzależnienie od zubstancji psychoaktywnych),
patologię osobowości (np. osobowośc wieloraka, z pogranicza, narcystyczna, dyssocjalna),
wpływ leków (np. przeciwparkonsonowi, psychotropowych, zmniejszających poziom cholesterolu, testosteronu, przeciwdrgawkowych).

Symptomy uzależnienia od seksu wg Carnesa (za: Lew-Starowicz, 2013):

utrata kontroli nad zachowaniami seksualnymi i ich dotkliwe konsekwencje,
niezdolność do zaprzestania mimo negatywnych konsekwencji,
powroty do autodestrukcyjnych zachowań i sytuacji wysokiego ryzyka,
uporczywe wysiłki lub chęć, by się ograniczyć lub przestać,
obsesja seksu i fantazjowanie jako główna strategia radzenia sobie w życiu,
rosnąca ilość doznań seksualnych – sotychczasowy poziom aktywności przestaje wystarczać,
głębokie zmiany usposobienia w wyniku seksualnych zachowań,
tracenie czasu na obsesyjne myśli i fantazje, zdobywanie seksu, uprawianie go i radzenie sobie z konsekwencjami,
zaniedbywanie spraw zawodowych, rodzinnych czy wypoczynku.

Typy behawioralne kształtujące podatność na uzależnienie od seksu wg Carnesa (za: Lew-Starowicz, 2013):

Wykorzystywanie innych – wykorzystywanie podatności drugiego człowieka na zranienie i przez swoją intruzywność lub użycie siły czynienie z niego ofiary.
Brak wzajemności – zachowanie oparte na przewadze lub podporządkowaniu.
Uprzedmiotowienie – dehumanizacja ludzi.
Niezaspokojenie – fizyczna przyjemność seksualna znieczula na chwilę ból, ale go nigdy nie leczy.
Nawarstwianie się wstydu.
Zakorzenienie w lęku – podniecenie seksualne i pobudzenie psychiczne rosną wprost proporcjonalnie do poziomu lęku, który wywołują.

Wzorce bezsilności i braku kontroli wg Carnesa (za: Lew-Starowicz, 2013):

Fantazjowanie
Obsesyjne myślenie o przygodach seksualnych czy miłosnych, spędzanie długich godzin na wyobrażaniu sobie seksu i związków w przyszłości lub na odtwarzaniu obrazów przeszłości – zatracenie się w nich, zaniedbywanie obowiązków z powodu życia fantazjami, kreowanie naerotyzowanej atmosfery, by jednak zatrzymać sytuację na poziomie fantazji i nie posuwać się dalej, poświęcanie czasu na planowanie i rytuały do przygotowań do seksualnego rytuału.

Uwodzenie
Uwikłanie w wielu związkach na raz lub jeden po drugim, posługiwanie się seksapilem w celu zdobycia władzy nad kimś, flirty oraz wysyłanie i odbiór seksualnych sygnałów, studiowanie ofert biur matrymonialnych, krążenie i podrywanie w barach, dyskotekach, siłowniach, utrzymywanie „luźnego” porządku dnia lub unikanie stałych zobowiązań dla zachowania seksualnej dyspozycyjności, nakierowywanie rozmów na tematy seksualne lub opowiadanie sprośnych kawałów, przymus obracania się w naerotyzowanej atmosferze, aby potwierdzić swoją atrakcyjność i dobrze się czuć.

Anonimowy seks
Angażowanie się w seks z anonimowymi partnerami, bez starań, żeby ich poznać – niechęć do jakichkolwiek innych zbliżeń niż seksualne „zaliczanie” partnerów, ocieractwo w tłumie, uczestnictwo w orgiach.

Płatny seks
Koszty obscenicznych rozmów telefonicznych, korzystanie z usług agencji towarzyskich, gabinetów masażu erotycznego, odwiedzanie klubów ze striptizem, utrzymywanie finansowo kochanek/kochanków, zamieszczanie ogłoszeń w rubrykach matrymonialnych.

Zarobkowy seks
Produkcja materiałów erotycznych czy pornograficznych i wynajmowanie się do niej, pozowanie i uprawianie seksu do zdjęć i filmów, obnażanie się ze sceny lub na zamówienie, stręczycielstwo i prostytucja, przyjmowanie dóbr materialnych lub pieniędzy za bycie czyimś kochankiem/kochanką, zdobywanie narkotyków za usługi seksualne.

Podglądactwo
Korzystanie z wizualnych materiałów pornograficznych i erotycznych, gromadzenie pornografii w domu lub w pracy, odwiedzanie sex-shopów, kabin video, punktów sprzedaży porno itp., zaglądanie przez okna domów i mieszkań, seksualizowanie sobie ludzi widzianych w miejscach publicznych oraz materiałów i obrazów nieerotycznych.

Ekshibicjonizm
Obnażanie się w miejscach publicznych, z okien, balkonów, dachów czy samochodu, uprawianie seksu publicznie lub przebieranie się przy innych, intencjonalny dobór ubrania, żeby odsłonić pewne części ciała celem zwrócenia na siebie seksualnej uwagi.

Seks intruzywny
Niestosowne zaloty, seksualne gesty i molestowanie, dotykanie lub obmacywanie innych bez ich zgody, opowiadanie sprośnych historyjek i dowcipów czy używanie wulgarnego języka, wykorzystywanie swojej pozycji do uwodzenia i składania seksualnych propozycji, wymuszanie zachowań seksualnych na kimkolwiek, podawanie komuś narkotyków lub alkoholu by wymusić na nim aktywność seksualną.

Sadomasohizm
Aplikowanie sobie w czasie uprawiania seksu fizycznych zranień lub bólu, by wzmocnić działanie bodźców seksualnych, zadawanie ran i bólu komuś, by wzmocnić działanie bodźców seksualnych, celowe oddawanie komuś władzy nad sobą lub granie roli ofiary w stosunkach seksualnych i związkach, używanie przyborów do tortur, by podnieść intensywność doznań zmysłowych.

Seks z przedmiotami
Masturbacja za pomocą przedmiotów, używanie protez, przebieranie się, by wzmocnić podniecenie i doznania zmysłowe, używanie fetyszy do seksualnych rytuałów, stosunki seksualne ze zwłokami (nekrofilia), stosunki seksualne ze zwierzętami (zoofilia).

Pedofilia i kazirodztwo
Przekazywanie dzieciom nieodpowiednich treści seksualnych: pokazywanie im zachowań seksualnych dorosłych lub wciąganie ich w nie, wymuszanie zachowań erotycznych na dziecku, molestowanie czy uwodzenie go, angażowanie się w aktywność seksualną z przyzwalającymi nieletnimi, korzystanie z dziecięcej prostytucji lub z dziecięcej pornografii