Psychologiczne i kliniczne aspekty nałogowego korzystania z pornografii oraz koncepcja neuronalnych mechanizmów tego problemu
Choć problemy z kontrolą czynności seksualnych, np. korzystanie z pornografii lub prostytucji, kompulsywna masturbacja czy angażowanie się w ryzykowne kontakty seksualne, są powszechnie spotykane w praktyce psychologicznej, psychiatrycznej i seksuologicznej, to niewiele wiadomo na temat ich mechanizmów psychologicznych i neuronalnych. Nie istnieją w psychiatrycznych klasyfikacjach zaburzeń i nie są znane również przyczyny coraz częstszego występowania problemów z kontrolą tych zachowań. Jednocześnie jednak coraz częściej porusza się te zagadnienia w środkach masowego przekazu oraz literaturze fachowej.
Jak podaje M. Gola, według różnych źródeł nałogowe korzystanie z pornografii może dotyczyć od 0,58% do 3% populacji mężczyzn i od 0,4% do 3% populacji kobiet.
Patologiczna hiperseksualność
Zjawisko to zostało opisane i zdefiniowane przez M.P. Kafkę w 2010 roku. Wg niego, aby rozpoznać patologiczną hiperseksualność, u pacjenta przez okres 6 ostatnich miesięcy powinny wystąpić 3 z 5 kryteriów objawowych (A) oraz jedno kryterium subiektywne (B) przy jednoczesnej nieobecności kryteriów wykluczenia (C):
A1. Poświęcanie dużej ilości czasu na fantazje lub zachowania seksualne, notorycznie zaniedbując inne ważne (niezwiązane z seksem) cele, aktywności i zobowiązania.
A2. Powtarzające się zaangażowanie w zachowania lub fantazje seksualne w odpowiedzi na dysforyczne stany emocjonalne (lęk, przygnębienie, znudzenie, poirytowanie).
A3. Powtarzające się zaangażowanie w zachowania lub fantazje seksualne w odpowiedzi na stresujące wydarzenia życiowe.
A4. Powtarzające się, ale nieskuteczne próby kontroli lub znacznej redukcji zachowań, lub fantazji seksualnych.
A5. Powtarzające się zaangażowanie w zachowania seksualne, przy bagatelizowaniu ryzyka doznania lub zadania innym krzywdy fizycznej lub emocjonalnej.
- W związku z częstotliwością lub intensywnością zachowań i fantazji seksualnych u pacjenta widoczny jest wysoki poziom stresu, dysfunkcji społecznych, zawodowych lub dysfunkcji obejmujących inny ważny obszar życia.
- Zachowania i fantazje seksualne nie są bezpośrednim efektem fizjologicznym stosowania substancji zewnętrznych (np. narkotyków lub lekarstw).
Psychologiczne i neuronalne mechanizmy nałogowego korzystania z pornografii
Jak podkreślił autor badania, problematyczne korzystanie z pornografii oraz inne zachowania hiperseksualne są konceptualizowane jako zaburzenie obsesyjno-kompulsywne (OCD), zaburzenia kontroli impulsów (ICD) lub uzależnienie od czynności. Nie ma jednak wśród klinicystów i naukowców jednolitego stanowiska, która z koncepcji byłaby najbardziej zasadna. Gola pisze cyt: „znacznie lepiej jest sformułować ten problem w postaci pytania o to: jakie mechanizmy mogą powodować zachowania hiperseksualne? (…) Przy tak postawionym problemie przyjąłem hipotezę, że nałogowe korzystanie z pornografii może mieć zróżnicowaną etiologię.”
W ten sposób powstał model teoretyczny i badawczy pozwalający na uzyskanie odpowiedzi w oparciu o dane z poziomu opisu klinicznego, psychologicznego i neuronalnego. Model ten uwzględnia 3 grupy czynników na poziomie neuronalnym:
- zwiększoną reaktywność na wskazówki nagród;
- zwiększoną reaktywność na bodźce lękowe;
- zmniejszoną zdolność kontroli impulsów.
Przeprowadzone w oparciu o tę tezę badania i analizy pozwoliły postawić wniosek, że na poziomie neuronalnym są to mechanizmy typowe dla uzależnień. Okazało się, że brzuszne prążkowie znajdujące się w lewej półkuli mózgu (bierze udział w niektórych reakcjach emocjonalnych, szczególnie związanych z przyjemnością i motywacją behawioralną), w przypadku osób nałogowo korzystających z pornografii reaguje znacznie silniej na wskazówki nagród erotycznych.
Jednocześnie nie zaobserwowano różnic międzygrupowych w reaktywności na nagrodę. Jak wyjaśniono: „Uzyskany wzorzec pozwala wykluczyć uogólniony mechanizm zwiększonej impulsywności (charakterystyczny dla niespecyficznego ICD), ponieważ pacjenci oraz osoby kontrolne różnili się tylko i wyłącznie w reaktywności na wskazówkę zapowiadającą nagrodę erotyczną, a nie różnili się w reaktywności na wskazówkę zapowiadającą nagrodę pieniężną”.
Wyniki te okazały się być spójne z tymi uzyskanymi na poziomie opisu psychologicznego z wykorzystaniem narzędzi kwestionariuszowych. Zaobserwowane różnice dotoczyły przede wszystkim nasilenia negatywnych symptomów patologicznej hiperseksualności, częstotliwości oglądania pornografii i masturbacji (zwiększona reaktywność na wskazówkę nagród erotycznych korelowała z tymi zmiennymi) oraz, co ciekawe, nasilenia lęku.
Obserwacje kliniczne pacjentów pokazują powiązania pomiędzy doświadczanym poziomem lęku oraz częstotliwością korzystania z pornografii. Wykazano, że paroksetyna istotnie obniża aktywność jąder migdałowatych, co koreluje z obniżeniem poziomu nasilenia symptomów OCD. Jak wskazano cyt: „jeśli paroksetyna oddziałuje na jądra migdałowate w podobny sposób, można założyć, że skutecznie oddziałuje na mechanizm neuronalny związany z podwyższonym poziomem lęku, co prowadzi do redukcji jego odczuwalnego poziomu oraz czasu spędzanego na oglądaniu pornografii w przypadku osób, u których zachowanie to służy głównie regulacji lęku i napięcia. Jeśli natomiast poziom lęku zostanie obniżony za bardzo, bez jednoczesnej redukcji nasilenia mechanizmów apetytywnych związanych ze zwiększoną reaktywnością na wskazówki nagród erotycznych, możemy mieć do czynienia z rozhamowaniem i pojawieniem się nowych wzorców zachowań seksualnych. Czyli mechanizm zwiększonej wrażliwości na wskazówki nagród erotycznych oraz zwiększony poziom lęku mogą się wzajemnie hamować”.
Najnowsze badania potwierdzają możliwość występowania takiego mechanizmu w przypadku osób nadużywających alkoholu.
Podłoże problemu
Jak wskazuje M. Gola, w przypadku osób z patologiczną hiperseksualnością problem może być kształtowany przez dwa mechanizmy. Pierwszy to zwiększona reaktywność na wskazówki nagród erotycznych, drugi – zwiększony poziom lęku.
Osoby, u których dominuje zwiększony poziom reaktywności na wskazówki nagród erotycznych, mogą przejawiać szerszy zakres zachowań seksualnych niż tylko nałogowe korzystanie z pornografii. W tym przypadku lęk nie odgrywa roli hamującej – tę rolę mogą odgrywać np. przekonania moralne lub religijne. Natomiast pacjenci z dominującym mechanizmem lęku prawdopodobnie będą przejawiać głównie problemy z korzystaniem z pornografii, gdyż jest to czynność bezpieczna i niewymagająca interakcji społecznych. Podobnie w przypadku osób, u których występuje silne natężenie obu mechanizmów, dominującym zachowaniem może być korzystanie z pornografii i czynności autoerotyczne, jednakże w sytuacjach rozhamowania (np. po spożyciu alkoholu) pojawiać się mogą inne zachowania seksualne.
Źródło:
Fot. Charles Deluvio, Unsplash.com