Uzależnienie od ćwiczeń fizycznych

Przed wakacjami większość z nas „walczy” o piękną sylwetkę. Chcemy się dobrze czuć we własnym ciele i nie ma w tym nic złego. Trzeba jednak wiedzieć, że od ćwiczeń fizycznych również można się uzależnić, podobnie jak od alkoholu, narkotyków czy hazardu. Gdzie leży ta niewidzialna granica?

Czym jest uzależnienie od ćwiczeń?

Próba umiejscowienia uzależnienia od ćwiczeń w obecnie obowiązujących klasyfikacjach chorób i zaburzeń (ICD–10 i DSM–V) nie jest łatwa. Trwają prace nad włączeniem uzależnienia od ćwiczeń do kanonu uzależnień behawioralnych. Mimo że codzienne ćwiczenia kojarzą się ze zdrowiem, badacze uznają je za zjawisko patologiczne, gdy występują: neuroadaptacja – objawy odstawienia (takie jak nerwowość, rozdrażnienie, lęk, itp.) i tolerancji (tj. potrzeba coraz częstszego lub coraz dłuższego uprawiania ćwiczeń); oraz negatywne konsekwencje (np. kontynuowanie ćwiczeń pomimo kontuzji).

Uzależnienie od ćwiczeń jest czasem określane mianem bigoreksji, choć – jak podaje Magdalena Rowicka, autorka publikacji „Uzależnienia behawioralne. Profilaktyka i terapia” – termin ten odnosi się do zaburzonej percepcji własnego ciała, która może, ale nie musi leżeć u podłoża nadmiernego angażowania się w uprawianie ćwiczeń fizycznych.

Skala zjawiska

Ze względu na brak formalnych kryteriów, jak i narzędzi diagnostycznych, oszacowanie częstości występowania uzależnienia od ćwiczeń nie jest łatwe. Według różnych badaczy zjawisko to może dotyczyć od 2 proc. do 20 proc., a nawet 30 proc. osób regularnie ćwiczących. Szacuje się, że w całej populacji symptomy uzależnienia od ćwiczeń może przejawiać średnio 5 proc. osób, przy czym nieco częściej zjawisko to występuje wśród studentów kierunków sportowych – ok. 7 proc.

Uzależnienie od ćwiczeń a zaburzenia odżywiania

Nadmierne uprawianie ćwiczeń fizycznych może być wtórne w stosunku do innych zaburzeń, głownie zaburzeń odżywiania. Istnieje sformalizowany podział na uzależnienie pierwotne (które nie jest związane z zaburzeniami psychicznymi) i wtórne (które towarzyszy innych zaburzeniom). I tak, w przypadku uzależnienia pierwotnego wykonywanie ćwiczeń fizycznych jest celem samym w sobie, natomiast przestrzeganie diety czy utrata wagi stanowią środek realizacji tego celu. Wysokobiałkowa, niskotłuszczowa i niskowęglowodanowa dieta ma służyć zamianie tkanki tłuszczowej na masę mięśniową, podobnie jak spożywane suplementy diety (np. glutamina czy karnityna).

Przyczyny uzależnienia od ćwiczeń

Przyczyny uzależnienia od ćwiczeń fizycznych nie są do końca poznane. Poza czynnikami psychologicznymi, wspólnymi dla angażowania się w uzależnienia behawioralne i zachowania problemowe, badacze podkreślają rolę psychofizjologii, zwłaszcza w odniesieniu do najczęściej wybieranych przez osoby uzależnione ćwiczeń – o charakterze tlenowym. Jak wskazuje Magdalena Rowicka, interesująca wydaje się być hipoteza beta-endorfinowa.

Badacze Steinberg, Sykes i LeBoutillier (1996) zaproponowali pośrednie wyjaśnienie związku beta-endorfin z uzależnieniem od ćwiczeń – odczuwanie przyjemności po ćwiczeniach, przy jednoczesnej skłonności do zachowań kompulsywnych i podwyższonym progu bólowym prowadzi do silnie odczuwalnych objawów odstawienia, które można redukować poprzez podanie antagonistow opiatów.

Inną koncepcją jest hipoteza termoregulacyjna – zgodnie z nią podwyższonej temperaturze ciała (typowo po ćwiczeniach) towarzyszy obniżony poziom stresu czy niepokoju, co z kolei działa jako wzmocnienie. Powtarzalność takiego mechanizmu prowadzi do uzależnienia.

Kolejną koncepcją jest hipoteza katecholaminowa chorób afektywnych, ale badania empiryczne (w obszarze uzależnienia od ćwiczeń) są bardzo skromne.

Testy

Do pomiaru stopnia zaabsorbowania ćwiczeniami służą jeszcze niezweryfikowane w polskich warunkach kwestionariusze anglojęzyczne, np.

– Obligatory Exercise Questionnaire (OEQ) – Kwestionariusz Przymusu Ćwiczeń.

Składa się z on z 20 itemów tworzących trzy podskale: (1) emocje związane z ćwiczeniami;

częstotliwość i intensywność ćwiczeń; (3) zaabsorbowanie ćwiczeniami. Skala odpowiedzi jest czterostopniową skalą Likerta (od nigdy do zawsze). Do przykładowych pytań należą: (1) „Ćwiczę codziennie”; (4) „Jeśli nie ćwiczę, czuję się z tego powodu winny”; (20) „Jeśli nie mogę uprawiać moich regularnych ćwiczeń, to staram się ćwiczyć w inny sposób”.

– Exercise Dependence Scale (EDS – Skala Uzależnienia od Ćwiczeń.

Została ona stworzona w oparciu o kryteria diagnostyczne uzależnień od substancji (DSM-IV). Kwestionariusz składa się z 21 pytań odnoszących się do następujących kryteriów diagnostycznych: (1) kontynuowanie pomimo negatywnych konsekwencji; (2) wzrastająca tolerancja; (3) utrata kontroli; (4) redukcja pozostałych aktywności; (5) czas poświęcany na ćwiczenia; (6) intencyjność. Osoby badane mają ustosunkować się na skali od 1 do 6 (gdzie 1 oznacza nigdy, a 6 – zawsze) do każdego ze stwierdzeń i ocenić częstotliwość zachowań w okresie ostatnich 3 miesięcy. Do przykładowych pytań należą: (1) „Ćwiczę, aby uniknąć zdenerwowania”; (2) „Ćwiczę, mimo powtarzających się problemów ze zdrowiem”; (4) „Nie jestem w stanie ograniczyć długości ćwiczeń”; (5) „Wolę poćwiczyć niż spędzić czas z rodziną/przyjaciółmi”; (8) „Myślę o ćwiczeniach, kiedy powinienem skupić się na nauce/pracy”.

– the Exercise Dependence Questionnaire– Kwestionariusz Uzależnienia od Ćwiczeń.

Mierzy problem uzależnienia od ćwiczeń w nieco odmienny sposób, przez pryzmat ośmiu podskal, do których należą: (1) konflikty w rodzinie; (2) wzmacnianie; (3) symptomy odstawienne; (4) ćwiczenia w celu kontroli masy ciała; (5) wygląd osoby ćwiczącej; (6) społeczny wymiar ćwiczeń; (7) zdrowotny wymiar ćwiczeń; (8) zachowania stereotypowe.

– Exercise Addiction Inventory (EAI), który składa się z sześciu pozycji. Rzetelność i trafność

tego narzędzia zostały wstępnie ocenione jako zadowalające (brakuje jednak polskiej wersji adaptacyjnej). Osoby badane ustosunkowują się do sześciu stwierdzeń używając pięciostopniowej skali odpowiedzi (od 1– decydowanie się nie zgadzam, do 5 – zdecydowanie się zgadzam): (1) „Ćwiczenia są najważniejsze w moim życiu”; (2) „Ćwiczenia są powodem kłótni i konfliktów z moją rodziną i/lub przyjaciółmi”; (3) „Ćwiczę, aby poprawić sobie nastrój lub aby nie myśleć o problemach”; (4) „Z czasem zwiększam ilość lub długość codziennego ćwiczenia”; (5) „Jeśli nie ćwiczę, czuję się zdenerwowany”; (6) „Po próbach ograniczenia ćwiczeń, zawsze wracam do poprzedniego wzorca”. Maksymalna liczba punktów, którą można uzyskać, wynosi 30 (odpowiadając na każde pytanie 5, tj. Zdecydowanie zgadzam się), natomiast 13 punktów stanowi punkt odcięcia dla grupy ryzyka.

Źródło:

Magdalena Rowicka, „Uzależnienia behawioralne. Profilaktyka i terapia”, Minister Zdrowia, Krajowe Biuro do spraw Przeciwdziałania Narkomanii. Warszawa, 2015

Oprac. DB